Lumi Shkumbin një Biokoridor Ujorë- Rëndësia dhe Sfidat e Mbrojtjes

Përshkrim Teknik i Pellgut të Lumit Shkumbin dhe Gjendjes së Tij Ekologjike

Karakteristikat gjeografike dhe hidrologjike

Lumi Shkumbin buron në masivin malor të Valamarës, në qarkun e Korçës, dhe rrjedh drejt perëndimit duke përshkuar territorin administrativ të bashkive Prrenjas, Librazhd, Elbasan, Peqin dhe zonën pranë Rrogozhinës, përpara se të derdhet në Detin Adriatik.
Me një gjatësi rreth 181 km, Shkumbini përbën një nga sistemet lumore më të rëndësishme të Shqipërisë, duke funksionuar si një aks natyror ndarës midis rajoneve veriore dhe jugore të vendit.

Biodiversiteti ujor

2.1 Fauna iktike dhe amfibe

Pellgu i Shkumbinit karakterizohet nga prania e një game të gjerë speciesh peshqish, amfibësh dhe organizmash të tjerë ujorë, ndër të cilët evidentohen:

Penkuqi (Barbus peloponnesius)
Kleni (Squalius cephalus)
Mustaku (Barbus meridionalis)
Ngjala (Anguilla anguilla) – e klasifikuar si Critically Endangered (CR) nga IUCN
Peshku i bardhë
Trofta e egër (Salmo trutta fario)

Në vitet e fundit është konstatuar prania e troftës së kultivuar, e cila ka hyrë aksidentalisht në sistemin lumor për shkak të shpërndarjes së pakontrolluar nga subjektet që mbarështojnë këtë specie.

(Në foto duket qartë ndotja me materialet inerte: majtas ndotja e kuqe për shkak të gërmimemeve të subjekteve ndërtuese të cilët kanë depozituar dhera në shtratin e lumit dhe nga ana tjetër paraqitet lumi Rrapunit me ndotjet që ka shkaktuar HEC Rrapuni i cili shkarkon digën e tij me inertet aluvionale të akumuluar gjatë kohës.

2.2 Gjitarët e vegjël ujorë

Nga gjitarët ujorë është evidentuar lundërza (Lutra lutra), e kategorizuar Near Threatened (NT) nga IUCN, specie e cila shfaq një rënie të dukshme të popullatës përgjatë brigjeve të Shkumbinit, duke e rritur riskun e zhdukjes lokale.

2.3 Avifauna ujorë

Në zona të ndryshme të pellgut janë regjistruar periodikisht:

Rosa e egër (Anas platyrhynchos)
Karabullaku (Phalacrocorax carbo)
Lejleku i bardhë (Ciconia ciconia)
Pulëbardha ((Laridae) dhe lloje të tjera autoktone të habitatit ujor.

Ndotja dhe presionet antropogjene

Shoqata AlbNatyra ka qenë një nga organizatat më aktive në dokumentimin dhe adresimin e problematikave që prekin lumin Shkumbin. Në periudhën 2019–2021, në bashkëpunim me specialistë mjedisorë dhe me mbështetjen e programit ReLOaD 1 & 2 të UNDP Shqipëri, janë kryer monitorime të ndotjes bakteriale dhe kimike, të dokumentuara në dy raporte teknike.

3.1 Ndotja nga ujërat e zeza

Të gjithë kolektorët e ujërave të zeza të qyteteve Prrenjas, Librazhd, Elbasan, Peqin dhe Rrogozhinë shkarkojnë drejtpërdrejt në lumin Shkumbin.
Në segmentet urbane konstatohet eutrofikim i theksuar, i dukshëm nga zhvillimi masiv i algave, myshqeve dhe prania e erës së rëndë karakteristike.
Në zonat rurale, shumica e shtëpive shkarkojnë ujërat e përdorura në përrenj lokalë që derivojnë më pas në Shkumbin.

3.2 Shfrytëzimi i inerteve dhe ndërhyrjet infrastrukturore

Marrja e rërës, zhavorrit dhe gurëve nga shtrati dhe brigjet e lumit është e përhapur në të gjithë gjatësinë e tij.
Ndërtimi i segmenteve rrugore Elbasan–Rrogozhinë dhe Elbasan–Librazhd–Bushtricë ka intensifikuar shfrytëzimin e materialeve inerte të lumit dhe depozitimin e dherave në shtratin lumor, duke shkaktuar:

- Ndryshim të morfologjisë së shtratit
- Rritje të erozionit
- Turbullim të përhershëm të ujit

Një fenomen tjetër është edhe ndërtimi i Hec-ve të vegjël në lumin Rrapunit dhe në lumin Bushtrica, përvecse kanë ndikuar negativisht në ekosistemin e lumit por edhe po rrezikojnë ndjeshëm uljen deri në zhdukjen e specieve për shkak të mos respektimit të ujit ekologjik (30%).

3.3 Mbetjet urbane dhe plastika

Mbetjet urbane, plastike dhe inerte depozitohen në mënyrë të pakontrolluar përgjatë lumenjve të vegjël dhe në brigjet e Shkumbinit.
Gjatë reshjeve, këto mbetje transportohen drejt lumit kryesor dhe përfundojnë në Detin Adriatik.
Ndarja e plastikave në mikroplastikë dhe nanoplastikë krijon rrezik për:
- faunën ujore,
- shëndetin e njeriut përmes bioakumulimit në peshq dhe produkte detare.

3.4 Ndryshimet klimatike, erozioni dhe shpyllëzimi

Tokat e braktisura dhe shpyllëzimet shumëvjeçare kanë intensifikuar erozionin në zonë.
Ndryshimet klimatike shkaktojnë:
- reduktim sezonal të prurjeve,
- ngjarje ekstreme hidrologjike,
- degradim të mëtejshëm të habitatit.

Rëndësia ekologjike dhe kulturore

AlbNatyra e klasifikon lumin Shkumbin si një biokoridor ujor kritik, që lidh qindra përrenj dhe mikrohabitate të zonave me vlera të larta natyrore, përfshirë:

Parkun Kombëtar Shebenik
Parkun Kombëtar Divjakë–Karavasta,
Zona të tjera me status të mbrojtur (RNM).

Pellgu ujëmbledhës ka gjithashtu rëndësi të theksuar kulturore e historike, duke qenë një vijë natyrore që ndan traditat dhe dialektet e Shqipërisë së Mesme në Toskëri dhe Gegëri.